/ arbeid / "Eg er glad me landa på å bruke den gamle låven"

Heidi Molstad Andresen

Der nokre såg rote tømmer og tonnevis med silobetong, såg andre moglegheiter. No boblar det av ny energi og sider i låven på Øvre Amble i Sogn.

– Då me bestemte oss for å starte med sider, vurderte me å byggje nytt produksjonslokale. Det hadde truleg vore enklare. Men eg er glad me landa på å bruke den gamle låven i staden. Eg har nok av bygningar å ta vare på som det er, og låven gir meg i tillegg fleire utvidingsmoglegheiter, seier Mette Marie Heiberg (47).

Det er 12 år sidan ho overtok garden Øvre Amble etter foreldra Ingebjørg og Gjert. Garden på Kaupanger har vore i drift heilt sidan 1400-talet – og i Heiberg-slekta sidan 1690.

Så gammal blir ein berre om husfolket evnar å tenkje nytt iblant.

Det nye produksjonslokalet ligg vegg-i-vegg med den gamle låven, som framleis har raud vegg og småruta glas. Foto: Heidi Molstad Andresen / NPK

Nye hovud, nye tankar

I fleire hundreår var det den 12.000 dekar store furuskogen oppe i lia som sytte for mat på bordet til dei som rådde her. Men då Mette fekk ansvaret for det tunge nøkkelknippet, var drifta for lengst lagt om og sagbruket lagt ned. No var det campingplass, utleigehytter og sal av økologiske eple og eigenprodusert most som gav hovudinntektene på garden. Ved sida av vart det dyrka grovfôr på innmarka og leigd ut hjortejakt i utmarka.

Mette såg ingen grunn til å rokke ved den økonomiske grunnmuren foreldra hadde sett opp. Men nye hovud kjem òg med nye tankar, og snart dyrka ho og mannen både økologiske bringebær, rabarbra, svarthyll og pære for å gje eplemosten ein ny tvist.

Store delar av gardsutsalet er sjølvbetent. Men skal du kjøpe alkohol, må det vera betening til stades. Foto: Heidi Molstad Andresen / NPK

Sakte, men sikkert, vart også den tretti dekar store eplehagen utvida med fleire tre. I dag rommar han 8000 nye eksemplar av sortane Discovery, Raud Aroma og Eden. Og der foreldra selde femliterskartongar med most, prøvde Mette seg etter kvart fram med både treliterar og små og store flasker for å auke fortenesta.

– Med fleire tre fekk me jo også mykje større avling. I staden for å sende frå meg pressepla, kjendest det difor rett å prøve å foredle endå meir sjølv. Samstundes såg me ei veksande interesse for sider. Og då var valet ganske enkelt, seier ho.

Roten overrasking

– Her inne var det to digre siloar, den eine åtte meter høg, den andre seks. Det var ein ganske stor jobb å slå dei ned og få vekk all betongen. Noko av han ligg faktisk framleis att under her.

Gardsgut Jarek Kornaszewski (34) humrar og stampar foten på det nystøypte golvet i det tidlegare silorommet. Tilbygget vart sett opp i 1950 som ei forlenging av den hundre år gamle låven, men då Jarek kom til gards for 14 år sidan, var det allereie mange år sidan det stod kyr på båsen eller låg fôr i siloane.

Med unnatak av høyloftet og nedskjeringsromma til slakt, stod resten av driftsbygningen ubrukt. Nybrotsarbeidet byrja våren 2020. I tillegg til å fjerne fleire tonn med siloar, løfta dei taket og la nytt golv før dei kunne installere presselina og dei store ståltankane, peikar Jarek.

Han viser veg forbi det nye sanitæranlegget og inn på etikettrommet, der Anete Plauka (40) står og pakkar gåveesker med most som skal til gardsbutikken på andre sida av tunet. Arealet her inne husa inntil nyleg både kjøkken, nedskjeringsrom og dusj. No er veggane borte. Med unntak av eit lite kjølerom, blir all plassen nytta til klargjering av produkta, forklarar Jarek, før han svingar ut att i produksjonsrommet og stegar inn til den gamle fjøsen.

Her inne står det stablar med emballasje, nye flasker og kartongar med etikettar og ein heil del anna. Førebels er rommet berre vaska ned og måla, men i løpet av neste år skal lokalet bli eit skikkeleg lagerrom for most. Under skal det på sikt bli siderkjellar, forklarar Jarek.

Han har stilt seg i døropninga inn mot det nye produksjonsrommet no og dunkar demonstrativt med buttsida på knyttneven i tømmerveggen:

– Tømmeret i denne eldste delen av låven er av heilt utruleg god kvalitet, og noko heilt anna enn det var i det nyare silorommet.

Han ler.

– Frå utsida såg jo rommet ganske greitt ut, men då me opna veggane fekk me oss nokre skikkelege overraskingar. Veldig mykje var rote og måtte skiftast ut.

Tida det tek

50 tonn eple haustar dei her på Amble. Vel halvparten blir selt som konsumeple, medan resten blir foredla på garden. 70 prosent av det, eller 15.000 liter, blir til tradisjonell most. I tillegg produserer dei ein stad mellom 3 og 5000 liter sider kvart år, fortel Mette Marie Heiberg.

Overgangen frå å handtere epla med handmakt har vore stor. I dag kan dei køyre fulle eplekasser like inn i lokalet og lempe kassene i ei maskin. Derifrå kjem epla trillande ut på eit samleband. Frå bandet blir dårlege eple sortert ut for hand. Resten rullar vidare til eit stort vassbad, der dei så blir henta opp i ei kvern som pressar ut safta. Ho blir i sin tur helt over på store ståltankar: Ein tank der det som skal bli eplemost blir pasteurisert og filtrert og seinare tappa på flasker, og ein annan, der det som skal bli til sider startar ei litt lengre reise.

I tillegg til sukker og gjær og rett temperatur, treng eplesaft tid for å utvikle seg til god sider. Sjølve gjæringsprosessen tek berre frå ei til fem veker, avhengig av kva ein vil ha og kor mykje tid ein har, forklarar Heiberg:

– Eg har att av fjorårets ferdige sider til over jul og treng ikkje skunde meg for å få den nye klar. Når sideren er ferdig filtrert i november, lèt eg han difor gjerne stå å mogne til mars. Då blir han tappa på flaske og tilsett kolsyre.

Eit plussprosjekt

I dag famnar Amble-sortimentet fire ulike sidersortar og ein issider. I tillegg har Heiberg utvikla ein alkoholfri og musserande most. Mykje av salet skjer frå den godt besøkte gardsbutikken, og dei er òg inne i tilleggsutvalet til Vinmonopolet.

Men kan eit slikt løft likevel svare seg, når ombyggingsprosjektet kosta 4 millionar, og presselina og dei nye tankane enda på halvannan million?

Definitivt, meiner Mette Marie Heiberg. For sjølv om ho ikkje har finrekna på det, har ho slett ikkje eva som perspektiv for når ho reknar med å gå i pluss:

– No kan me både presse og tappe på ei og same tid og produsere dobbelt så effektivt med færre folk. Økonomisk har det difor vore ei veldig god investering.

– I tillegg har det jo vore bra for arbeidsmiljøet. Når jobben er enklare blir alt meir artig, og no kan me også jobbe innomhus når det er kaldt ute.

Sjølv om epla har fått ein betydeleg større plass i drifta, er campingen og utleigehusa den største inntektskjelda på garden. Slik vil Heiberg at det skal halde fram med å vera.

– Eple er meir arbeidskrevjande enn turisme og inneber også ein større risiko, ikkje minst når ein driv økologisk. Men med den fordelinga eg har no, skal eg tole det om avlinga sviktar eit år. Det kjennest trygt. Eg har difor ingen tankar om å produsere så veldig mykje meir.

Trass i alt arbeidet og overraskingane som følgde med, angrar ho heller ikkje på at dei endevende den gamle låven i staden for å byggje nytt:

– Det er artig og viktig i seg sjølv å ta vare på gamle ting. Men eg trur og at det har ein meirverdi for turistane som kjem hit. Dei vil jo gjerne ha det så autentisk som mogleg. Og alt i alt har me kome billigare unna med å bruke den gamle låven enn me hadde gjort om me bygde nytt.